Özgül Fobi ve Tedavisi
Özgül Fobinin Tanımı ve Belirtileri
Özgül fobi eskiden basit fobi olarak bilinen ve DSM-V’deki tanımına göre kişinin belirli bir nesne ya da durumun varlığında belirgin bir korku veya anksiyete yaşadığı rahatsızlıktır. Bu rahatsızlığı bulunan kişiler fobi yaratan uyarıcıyla karşılaştıklarında genellikle panik atağa benzer bir korku tepkisi gösterirler, bazı bireylerde panik atak da gözlenebilir (duruma bağlı veya durumsal yatkınlığı olan panik atak). Özgül fobisi olanlar fobi yaratan nesne ya da durumla karşılaşma beklentisi içinde oldukları için kaygı yaşarlar ve bu nesne veya durumlardan kaçınmak için büyük çaba harcarlar. Örneğin klostrofobisi olan birisi asansöre binmemek için çok yoğun çaba harcar ve çok sayıda katı merdivenle çıkabilir veya asansör kullanmasını gerektiren durumlarda işleri geri çevirmeyi göze alabilir. Böceklerden korkan birisi ise izlediği filmin bir sahnesinde böcek olduğunu fark ederse gözünü kapatabilir veya ortamı terk edebilir. Özgül fobisi olan bireylerde tipik olarak gözlenen bu kaçınma davranışları bu rahatsızlığın en dikkat çekici özelliğidir. Fobik durumda korkunç bir şey olacağına dair mantık dışı beklenti, bu durumla karşılaşılınca verilen tepkinin kişi için rahatsız edici olmasıyla birleşince kişiler bu tarz kaçınma davranışlarında bulunur.
Özgül Fobinin Alt Tipleri
1) Hayvan Tipi (Böcek, köpek, örümcek, yılan)
2) Doğal Çevre Tipi (Fırtına, su, yükseklik, rüzgâr)
3) Kan – Enjeksiyon – Yaralanma Tipi (İğne, tıbbi girişimler, kan veya yara görme) (Hastaların %75’i bu durumlarla karşılaşınca bayılır.)
4) Durumsal Tip (Toplu taşıma, tüneller, köprü, asansör, uçak, araba
kullanma, kapalı alanlar)
5) Diğer (Nefessiz kalma, kusma, yüksek ses, kostümlü karakterler, mekân fobisi: duvarlardan veya diğer destek unsurlarından uzak kalınca düşme korkusu)
Yaygınlığı, Başlangıç Yaşı, Cinsiyet Farklılıkları
Özgül fobiler toplumda yaygın olarak görülür, erişkinlerin %60’ı değişik fobiler bildirmektedir ve erişkinlerin %11,5’i yaşamları boyunca bir özgül fobi tanısı almaktadır. Türkiye’de bir yıllık görülme oranı %2,7’dir. Kadınlarda %3,8, erkeklerde ise %1,8. Tedaviye başvuru oranı ise genellikle düşüktür, başvuran erişkinlerde genellikle birden çok tip bir arada görülür. En sık görülen tip durumsal olmakla birlikte sırayla doğal çevre, kan - enjeksiyon - yaralanma, hayvan tipleri görülür. Farklı özgül fobilerin başlangıç yaşlarında da farklılıklar gözlenmektedir. Hayvan fobileri, kan – enjeksiyon – yaralanma ve dişçi fobileri genellikle çocuklukta başlar. Bunlunla birlikte klostrofobi ve araba kullanma gibi fobiler ergenlik veya erken erişkinlik döneminde başlama eğilimindedir.
Biyolojik Etkenler
Genetik yapı ve ona bağlantılı olan mizaç/kişilik insanlarda fobi edinme eğilimini belirlemektedir. Yapılan bir araştırma sonucu, davranışsal olarak ketlenmiş yani aşırı çekingen, utangaç veya kolayca rahatsız olan emekleme çağındaki çocukların 7 ila 8 yaşlarına geldiklerinde bu yapıda olmayan çocuklara oranla birden çok özgül fobi sergileme riskinin daha yüksek olduğunu göstermiştir (%32’ye karşılık %5).
Özgül Fobinin Evrimsel Açıklaması
Darwinci açıklama korkunun güçlü bir evrimsel temeli olduğunu göstermektedir. Bu görüşe göre korku değişik türlerde gözlenmekte, erken yaşlarda ortaya çıkmakta (Örneğin bebeklerdeki uçurum görüntüsünün yol açtığı korku) ve tüm kültürlerde gözlenmektedir. Birçok fobinin nesiller arası aktarılması da genetik faktörlerin doğrudan yaşantıdan daha önemli olabileceğini düşündürebilir. Yılanlardan, farelerden, böceklerden, yükseklikten, şimşekten veya kapalı alandan korkma sıklıkla gözlenirken elektrik gibi günümüz dünyasındaki tehlikeli bir uyarana karşı daha az korku gözlenir. Atalarımız açısından hayati tehlike oluşturan bu gibi nesne ya da durumlara karşı daha hızlı şekilde korku edinmek hayatta kalmak ve doğal seçilim açısından avantaj sağlamış olabilir. Yılan, yükseklik gibi ‘hazırlıklı’ korkular doğuştan gelmez ancak kolayca edinilir ve sönmeye karşı da oldukça dirençlidir.
Bilişsel Davranışçı Modele Göre Özgül Fobi ve Tedavisi
Mowrer’in iki faktör modeline göre korkunun kazanılması klasik koşullanma yoluyla olur, sonrasında ise kaçma ve kaçınmanın olumsuz pekiştirmesiyle de uzun süre sürer. Yani önceden nötr olan uyarıcılar travmatik veya acı veren olaylarla eşleştiğinde koşullanabilir. Bununla beraber fobik korkular bir kez edinildikten sonra diğer benzer nesne veya durumlara da genelleştirilebilir. Örneğin çocukluğunda kardeşi tarafından dolaba kapatılan bir çocukta dolaplardan korkarak uzak durma davranışı gelişebilir. Bu çocuğun yetişkinlik yaşamında bu kapalı alan korkusu kendini asansör veya mağaralardan korkma şeklinde gösterebilir.
Bilişsel model ise biyolojik yatkınlıkta ve fobiyi arttıran travmatik yaşantılarda bireysel farklılıklar olduğu için bu rahatsızlığı fobi uyaranına ve kaygıya yüklenen anlamın bir sonucu olarak görür.
Davranış terapisinin bir biçimi olan maruz bırakma terapisi, özgül fobilere yönelik olarak bilinen en iyi tedavidir. Bu terapide, fobik korku yaratan uyarıcı ya da durumlara karşı terapistin kontrolünde maruz bırakma uygulamaları yapılır. Tedavide danışanlar aşamalı şekilde korktukları durumlarla yüzleştirilirler. Süreçte kişiler, korkunun geri çekilmesine yetecek bir süre boyunca korkulan durumla yüzleşmeye teşvik edilirler.
Bilişsel tekniklerin tek başına uygulandığı çalışmalar ise genel olarak maruz bırakma kadar etkili olmamaktadır.
İlaç tedavileri de özgül fobilerde tek başlarına etkili değildir, hatta kaygı giderici ilaçlar maruz bırakma terapisinin yararlı etkilerini engelleyebilir.
Bilişsel Davranışçı Terapinin Etkinliği
Araştırmalar bilişsel davranışçı tedavilerin etkinliğinin özgül fobilerde çok iyi olduğunu göstermektedir. Özgül fobinin tipine bağlı olmakla birlikte hastaların %75-90’ında kısa süreli bir tedavinin ardından belirgin düzelmeler sağlanır.
Özgül Fobisi Olanlar ve Çevrelerindekiler Ne Yapabilir?
Özgül fobisi olanlar zaman zaman çevrelerindeki insanlar tarafından yeterince anlaşılmamakta ve başkaları için endişe yaratmayan durumlarla karşılaştıklarında kaygılandıkları ve kaçındıkları için alay konusu olabilmektedir. Kişiler yaşadıkları yoğun korkunun mantıksız olduğunu bilirler, ancak rahatsızlıkları yüzünden davranışlarını sürdürürler. Rahatsızlığı olan bireylere karşı empatik yaklaşılmasında ve bu kişilerin karşılaştıkları fobik durumlarda yoğun bir sıkıntı yaşadıklarının bilinmesinde fayda vardır.
Alay edilmenin aksine bazı durumlarda ise bu kişilerin fobik durumlarla karşılaştıklarında çevrelerinden gördükleri yoğun ilgi, sempati ve yardım fobiyi pekiştirebilir. Buna benzer durumlarda ise rahatsızlığın bu ilgiyle pekişebileceğini hatırlamak ve kalıcı çözüm için tedavi olunması konusunda cesaretlendirmek bu kişilerin gelecekte fobiyle tek başlarına başa çıkmalarını sağlar.
Özgül fobi seyahat edememe, asansöre binememe, denize girememe, kan verememe, köpekli eve girememe gibi değişik sebeplerle sağlıkta, meslekte ve/veya evlilikte sorunlara, sosyal ilişkilerde engellere sebep olabilen bir rahatsızlıktır. Rahatsızlığın tedavisi ise bilişsel davranışçı terapiyle kısa sürede olumlu şekilde sonuçlanmaktadır.
Kaynaklar
1) Prof. Dr. Hakan Türkçapar Bilişsel Davranışçı Terapi Ders Notları
2) Butcher J.N., Mineka S., Hooley J.M. : Anormal Psikoloji, Kaknüs Yayınları, 2011.
3) Leahy R.L., Holland S.J.: Depresyon ve Anksiyete Bozukluklarında Tedavi Planları ve Girişimleri, HYB Basım Yayın, 2009
Özgül fobi eskiden basit fobi olarak bilinen ve DSM-V’deki tanımına göre kişinin belirli bir nesne ya da durumun varlığında belirgin bir korku veya anksiyete yaşadığı rahatsızlıktır. Bu rahatsızlığı bulunan kişiler fobi yaratan uyarıcıyla karşılaştıklarında genellikle panik atağa benzer bir korku tepkisi gösterirler, bazı bireylerde panik atak da gözlenebilir (duruma bağlı veya durumsal yatkınlığı olan panik atak). Özgül fobisi olanlar fobi yaratan nesne ya da durumla karşılaşma beklentisi içinde oldukları için kaygı yaşarlar ve bu nesne veya durumlardan kaçınmak için büyük çaba harcarlar. Örneğin klostrofobisi olan birisi asansöre binmemek için çok yoğun çaba harcar ve çok sayıda katı merdivenle çıkabilir veya asansör kullanmasını gerektiren durumlarda işleri geri çevirmeyi göze alabilir. Böceklerden korkan birisi ise izlediği filmin bir sahnesinde böcek olduğunu fark ederse gözünü kapatabilir veya ortamı terk edebilir. Özgül fobisi olan bireylerde tipik olarak gözlenen bu kaçınma davranışları bu rahatsızlığın en dikkat çekici özelliğidir. Fobik durumda korkunç bir şey olacağına dair mantık dışı beklenti, bu durumla karşılaşılınca verilen tepkinin kişi için rahatsız edici olmasıyla birleşince kişiler bu tarz kaçınma davranışlarında bulunur.
Özgül Fobinin Alt Tipleri
1) Hayvan Tipi (Böcek, köpek, örümcek, yılan)
2) Doğal Çevre Tipi (Fırtına, su, yükseklik, rüzgâr)
3) Kan – Enjeksiyon – Yaralanma Tipi (İğne, tıbbi girişimler, kan veya yara görme) (Hastaların %75’i bu durumlarla karşılaşınca bayılır.)
4) Durumsal Tip (Toplu taşıma, tüneller, köprü, asansör, uçak, araba
kullanma, kapalı alanlar)
5) Diğer (Nefessiz kalma, kusma, yüksek ses, kostümlü karakterler, mekân fobisi: duvarlardan veya diğer destek unsurlarından uzak kalınca düşme korkusu)
Yaygınlığı, Başlangıç Yaşı, Cinsiyet Farklılıkları
Özgül fobiler toplumda yaygın olarak görülür, erişkinlerin %60’ı değişik fobiler bildirmektedir ve erişkinlerin %11,5’i yaşamları boyunca bir özgül fobi tanısı almaktadır. Türkiye’de bir yıllık görülme oranı %2,7’dir. Kadınlarda %3,8, erkeklerde ise %1,8. Tedaviye başvuru oranı ise genellikle düşüktür, başvuran erişkinlerde genellikle birden çok tip bir arada görülür. En sık görülen tip durumsal olmakla birlikte sırayla doğal çevre, kan - enjeksiyon - yaralanma, hayvan tipleri görülür. Farklı özgül fobilerin başlangıç yaşlarında da farklılıklar gözlenmektedir. Hayvan fobileri, kan – enjeksiyon – yaralanma ve dişçi fobileri genellikle çocuklukta başlar. Bunlunla birlikte klostrofobi ve araba kullanma gibi fobiler ergenlik veya erken erişkinlik döneminde başlama eğilimindedir.
Biyolojik Etkenler
Genetik yapı ve ona bağlantılı olan mizaç/kişilik insanlarda fobi edinme eğilimini belirlemektedir. Yapılan bir araştırma sonucu, davranışsal olarak ketlenmiş yani aşırı çekingen, utangaç veya kolayca rahatsız olan emekleme çağındaki çocukların 7 ila 8 yaşlarına geldiklerinde bu yapıda olmayan çocuklara oranla birden çok özgül fobi sergileme riskinin daha yüksek olduğunu göstermiştir (%32’ye karşılık %5).
Özgül Fobinin Evrimsel Açıklaması
Darwinci açıklama korkunun güçlü bir evrimsel temeli olduğunu göstermektedir. Bu görüşe göre korku değişik türlerde gözlenmekte, erken yaşlarda ortaya çıkmakta (Örneğin bebeklerdeki uçurum görüntüsünün yol açtığı korku) ve tüm kültürlerde gözlenmektedir. Birçok fobinin nesiller arası aktarılması da genetik faktörlerin doğrudan yaşantıdan daha önemli olabileceğini düşündürebilir. Yılanlardan, farelerden, böceklerden, yükseklikten, şimşekten veya kapalı alandan korkma sıklıkla gözlenirken elektrik gibi günümüz dünyasındaki tehlikeli bir uyarana karşı daha az korku gözlenir. Atalarımız açısından hayati tehlike oluşturan bu gibi nesne ya da durumlara karşı daha hızlı şekilde korku edinmek hayatta kalmak ve doğal seçilim açısından avantaj sağlamış olabilir. Yılan, yükseklik gibi ‘hazırlıklı’ korkular doğuştan gelmez ancak kolayca edinilir ve sönmeye karşı da oldukça dirençlidir.
Bilişsel Davranışçı Modele Göre Özgül Fobi ve Tedavisi
Mowrer’in iki faktör modeline göre korkunun kazanılması klasik koşullanma yoluyla olur, sonrasında ise kaçma ve kaçınmanın olumsuz pekiştirmesiyle de uzun süre sürer. Yani önceden nötr olan uyarıcılar travmatik veya acı veren olaylarla eşleştiğinde koşullanabilir. Bununla beraber fobik korkular bir kez edinildikten sonra diğer benzer nesne veya durumlara da genelleştirilebilir. Örneğin çocukluğunda kardeşi tarafından dolaba kapatılan bir çocukta dolaplardan korkarak uzak durma davranışı gelişebilir. Bu çocuğun yetişkinlik yaşamında bu kapalı alan korkusu kendini asansör veya mağaralardan korkma şeklinde gösterebilir.
Bilişsel model ise biyolojik yatkınlıkta ve fobiyi arttıran travmatik yaşantılarda bireysel farklılıklar olduğu için bu rahatsızlığı fobi uyaranına ve kaygıya yüklenen anlamın bir sonucu olarak görür.
Davranış terapisinin bir biçimi olan maruz bırakma terapisi, özgül fobilere yönelik olarak bilinen en iyi tedavidir. Bu terapide, fobik korku yaratan uyarıcı ya da durumlara karşı terapistin kontrolünde maruz bırakma uygulamaları yapılır. Tedavide danışanlar aşamalı şekilde korktukları durumlarla yüzleştirilirler. Süreçte kişiler, korkunun geri çekilmesine yetecek bir süre boyunca korkulan durumla yüzleşmeye teşvik edilirler.
Bilişsel tekniklerin tek başına uygulandığı çalışmalar ise genel olarak maruz bırakma kadar etkili olmamaktadır.
İlaç tedavileri de özgül fobilerde tek başlarına etkili değildir, hatta kaygı giderici ilaçlar maruz bırakma terapisinin yararlı etkilerini engelleyebilir.
Bilişsel Davranışçı Terapinin Etkinliği
Araştırmalar bilişsel davranışçı tedavilerin etkinliğinin özgül fobilerde çok iyi olduğunu göstermektedir. Özgül fobinin tipine bağlı olmakla birlikte hastaların %75-90’ında kısa süreli bir tedavinin ardından belirgin düzelmeler sağlanır.
Özgül Fobisi Olanlar ve Çevrelerindekiler Ne Yapabilir?
Özgül fobisi olanlar zaman zaman çevrelerindeki insanlar tarafından yeterince anlaşılmamakta ve başkaları için endişe yaratmayan durumlarla karşılaştıklarında kaygılandıkları ve kaçındıkları için alay konusu olabilmektedir. Kişiler yaşadıkları yoğun korkunun mantıksız olduğunu bilirler, ancak rahatsızlıkları yüzünden davranışlarını sürdürürler. Rahatsızlığı olan bireylere karşı empatik yaklaşılmasında ve bu kişilerin karşılaştıkları fobik durumlarda yoğun bir sıkıntı yaşadıklarının bilinmesinde fayda vardır.
Alay edilmenin aksine bazı durumlarda ise bu kişilerin fobik durumlarla karşılaştıklarında çevrelerinden gördükleri yoğun ilgi, sempati ve yardım fobiyi pekiştirebilir. Buna benzer durumlarda ise rahatsızlığın bu ilgiyle pekişebileceğini hatırlamak ve kalıcı çözüm için tedavi olunması konusunda cesaretlendirmek bu kişilerin gelecekte fobiyle tek başlarına başa çıkmalarını sağlar.
Özgül fobi seyahat edememe, asansöre binememe, denize girememe, kan verememe, köpekli eve girememe gibi değişik sebeplerle sağlıkta, meslekte ve/veya evlilikte sorunlara, sosyal ilişkilerde engellere sebep olabilen bir rahatsızlıktır. Rahatsızlığın tedavisi ise bilişsel davranışçı terapiyle kısa sürede olumlu şekilde sonuçlanmaktadır.
Kaynaklar
1) Prof. Dr. Hakan Türkçapar Bilişsel Davranışçı Terapi Ders Notları
2) Butcher J.N., Mineka S., Hooley J.M. : Anormal Psikoloji, Kaknüs Yayınları, 2011.
3) Leahy R.L., Holland S.J.: Depresyon ve Anksiyete Bozukluklarında Tedavi Planları ve Girişimleri, HYB Basım Yayın, 2009
|
Yazan
|
Bu makaleden alıntı yapmak
için alıntı yapılan yazıya aşağıdaki ibare eklenmelidir: "Özgül Fobi ve Tedavisi" başlıklı makalenin tüm hakları yazarı Psk.Taylan ÖZKUZUCU'e aittir ve makale, yazarı tarafından TavsiyeEdiyorum.com (http://www.tavsiyeediyorum.com) kütüphanesinde yayınlanmıştır. Bu ibare eklenmek şartıyla, makaleden Fikir ve Sanat Eserleri Kanununa uygun kısa alıntılar yapılabilir, ancak Psk.Taylan ÖZKUZUCU'nun izni olmaksızın makalenin tamamı başka bir mecraya kopyalanamaz veya başka yerde yayınlanamaz. |
Beğenin 
Yazan Uzman
|
basit fobi, hayvan korkusu, örümcek korkusu, yılan korkusu, böcek korkusu, hayvan fobisi, fobi, korku, kaygı, kaygı bozukluğu, fırtına fobisi, rüzgar fobisi, yükseklik korkusu, su korkusu, iğne korkusu, kan alma fobisi, ameliyat korkusu, uçak korkusu, asansör korkusu, kapalı alan korkusu, özgül fobi tedavisi, bilişsel davranışçı terapi, özgül fobinin tedavisi, özgül fobi nedir, kedi fobisi, köpek fobisi, basit fobinin tedavisi, aşırı korku, özgül fobi çeşitleri
Sitemizde yer alan döküman ve yazılar uzman üyelerimiz tarafından hazırlanmış ve pek çoğu bilimsel düzeyde yapılmış çalışmalar olduğundan güvenilir mahiyette eserlerdir. Bununla birlikte TavsiyeEdiyorum.com sitesi ve çalışma sahipleri, yazıların içerdiği bilgilerin güvenilirliği veya güncelliği konusunda hukuki bir güvence vermezler. Sitemizde yayınlanan yazılar bilgi amaçlı kaleme alınmış ve profesyonellere yönelik olarak
hazırlanmıştır. Site ziyaretçilerimizin o meslekle ilgili bir uzmanla görüşmeden, yazı içindeki bilgileri kendi başlarına kullanmamaları gerekmektedir. Yazıların telif hakkı tamamen yazarlarına aittir, eserler sahiplerinin muvaffakatı olmadan hiçbir suretle çoğaltılamaz, başka bir
yerde kullanılamaz, kopyala yapıştır yöntemiyle başka mecralara aktarılamaz. Sitemizde yer alan herhangi bir yazı başkasına ait telif haklarını ihlal ediyor, intihal içeriyor veya yazarın mensubu bulunduğu mesleğin meslek için etik kurallarına aykırılıklar taşıyorsa, yazının kaldırılabilmesi için site yönetimimize bilgi verilmelidir.
