Bilişötesi Farkındalık Düzeyi ile Eleştirel Düşünme Eğilimi Arasındaki İlişki
Günümüzde öğrendiklerini sorgulayan, araştıran, kendi öğrenmesi ile ilgili sorumluluk alan ve bilgiyi yapılandırabilen bireyler öğrenme sürecinde bilişsel kaynaklarını kontrol edebilen kişilerdir. Flavell’in “bilişötesi” olarak adlandırdığı bu durum bireyin kendi biliş sistemi hakkındaki bilgisini ifade etmektedir. Hemen herkes hayatın günlük rutininde öğrenme sırasında planlama, izleme, değerlendirme gibi faaliyetleri sürdürürken bilişötesi aktivitelerle meşgul olmaktadır.
Hızlı bir değişim ve dönüşüm geçiren 21.yy insanı her an içsel ve çevresel binlerce uyaranın etkisi altında kalmaktadır. Böyle bir durumda insan ya tüm bilgiyi olduğu gibi içeri alır ya da bilgiyi birçok işlemden geçirerek akıl ve mantık çemberinde yeniden yapılandırır. İnsanı böylesi bir uyaran bombardımanından uzak tutmak mümkün olmadığından amaç eleştirel ve özgün düşünebilen, yeni düşünceler ortaya koyabilen, karşılaştığı sorunlara alternatif çözümler üretebilen, olaylara farklı açılardan bakabilen nitelikli insanlar yetiştirebilmektir. Bu da ancak eleştirel düşünme becerilerinin geliştirilebilmesiyle mümkün olmaktadır.
BİLİŞÖTESİ FARKINDALIK
İlk kez 1976 yılında Flavel tarafından kullanılan “bilişötesi” kavramına ülkemiz 2000’li yıllarda dikkat vermeye başlamıştır (Çakıroğlu, 2007). İngilizcede “metacognition” olarak ifade edilen kavram ülkemizde “bilişüstü, bilişötesi, metabiliş, yürütücü biliş, üstbiliş” gibi farklı biçimlerle ifade edilebilmektedir (Akın, 2006; Akpunar, 2011; Çakıroğlu, 2007; Emrahoğlu ve Öztürk, 2010, Yavuz, 2009). Bu kavramların hemen hepsi bilişötesinin bilişsel süreçleri denetleme ve düzenlemeleri üzerindeki rolünü vurgular niteliktedir (Akın, 2006). Bu çalışmada veri toplama aracı olarak Akın, Abacı ve Çetin (2007) tarafından Türkçeye uyarlanan “Bilişötesi Farkındalık Envanteri” kullanıldığından “bilişötesi” kavramı kullanılacaktır. Buna göre bilişötesi anlama, yorumlama, çıkarımda bulunma gibi bilişsel süreçlerde etkilidir. Aynı zamanda problem çözme, eleştirel düşünme ve etkili öğrenme stratejilerinin edinilmesinde de önemli bir kavramdır.
Bilişötesi Farkındalığın Boyutları
Bilişötesi “bilişötesi bilgi” ve “bilişötesi düzenleme” olarak iki temel boyutta ele alınmaktadır (Çikrıkci ve Odacı, 2013). Bilişötesi bilgi kişinin ne bildiği ile ilgili boyuttur. Bilişötesi bilginin stratejik bilgi, kendini tanıma ve kavramsal bilgi olmak üzere üç alt boyutu vardır. Stratejik bilgi boyutu öğrenme ve düşünme süreçlerini, kendini tanıma boyutu bireyin kendi güçlü ve zayıf yönlerini bilmesini ifade etmektedir. Kavramsal bilgi boyutu ise farklı kültürel normlar içerir (Akın, 2006; Bakioğlu ve diğ., 2015).
Bilişötesi düzenleme öğrenme ve düşünme sürecini kontrole etmede etkili olan bilişötesi aktivitelere karşılık gelmektedir (Bedel ve Çakır, 2013). Bu sayede bireyler bilişsel süreçlerindeki eksikliklerinin farkına varabilirler. Bireylerin bilişsel süreçlere dair sahip oldukları duygu ve düşüncelerin farkında olmaları davranışlarını yönetirken özyeterliliklerini de tahlil edebilmelerine olanak tanır (Çikrıkci ve Odacı, 2013).
Bilişötesi farkındalık en basit haliyle “bilmenin bilinmesi” anlamına gelmektedir (Çakıroğlu, 2007). Bu farkındalık sayesinde birey bir görevi tamamlarken, özdüzenleme mekanizmalarını kullanırken başvurduğu strateji ve kaynakların farkında olur (Baker ve Brown, 1994). Bilişötesi farkındalık gelişmiş bilişsel süreçlerin ve etkili öğrenmenin bir parçasıdır (Çikrıkci ve Odacı, 2013). Bilişötesi farkındalık bireylere öğrenme süreçlerini planlama, izleme ve değerlendirme imkanı sunar, böylece bireyler kendi öğrenme sorumluluklarını üstlenerek başarılı olurlar. Problem çözerken öğrendikleri stratejileri daha rahat uygulayabilirler (Bağçeci, Döş ve Sarıca, 2011).
• Açıklayıcı Bilgi: Bireyin kendisine, stratejilerini ve performansını etkileyen unsurlara yönelik bilgisidir. Bu bilgi türü için gerek duyulan sorulara “strateji nedir, neden öğrenilmelidir?” soruları örnek olarak verilebilir (Carrell, Gajdusek ve Wise, 1998).
• Prosedürel Bilgi: Bireyin nasıl öğrendiği, bir işin nasıl yapılacağı, nasıl gerçekleştirilebileceği ile ilgili bilgidir (Flavel, 1979; Akın, 2006, Özsoy, 2007). Bu bilgi türü için gerek duyulan soruya “strateji nasıl kullanılır?” sorusu örnek verilebilir.
• Durumsal Bilgi: Sahip olunan bilginin ne zaman, ne için ve nasıl kullanacağına ilişkin bilgisidir (Özsoy, 2007).
Bilişin düzenlenmesi boyutunun alt basamakları ise şu şekildedir;
• Planlama: Öğrenme sırasında önceden düşünülmesi yoluyla en uygun kaynağın seçilmesini ve kullanılmasını kapsamaktadır (Schraw ve Moshman, 1995).
• İzleme: Bireyin kendi bilişsel süreçlerini izlemesi ve niteliğinin farkında olması, gerektiğinde düzenlemesidir (Schraw ve Moshman, 1995).
• Bilgi Yönetme: Seçilen beceri, kaynak ve stratejileri organize etme, özetleme gibi yollarla kullanımıdır.
• Hata Ayıklama: Sürece ilişkin hataların düzeltilebilmesi için uygun stratejilerin kullanılmasıdır.
• Değerlendirme: Sürecin sonunda ortaya çıkan öğrenme çıktıları ve ürünlerin verimliliğinin öğrenme öncesi amaç ve hedeflere göre değerlendirilmesidir. Bu doğrultuda öğrenme hedefleri yeniden gözden geçirilir (Schraw ve Dennison, 1994).
Kısacası biliş bir şeyin farkında olma ve onu anlayabilme iken, bilişötesi bunların yanında o şeyi öğrenme yolunun farkında olabilmektir (Blakey ve Spence, 1990). Bu durumda bilişsel beceriler bir görev ya da amacı gerçekleştirirken ve gerekli alt yapıyı oluştururken bilişötesi beceriler bir görev ya da amacın nasıl gerçekleştirildiğinin kavranmasıyla ilişkilidir (Schraw, 1998).
Alan yazın incelendiğinde bilişötesi farkındalık ile eleştirel düşünme arasındaki ilişkiyi
farklı bağlamlarla ve farklı örneklemlerle araştıran çeşitli araştırmaların yapıldığı görülmektedir. Arslan (2018) üniversite öğrencileri üzerinde yaptığı bir araştırmada öğrencilerin eleştirel düşünme becerileri ile üstbilişsel düşünme becerileri arasında pozitif yönlü anlamlı bir ilişki bulunmuştur. Benzer şekilde 15-23 yaşları arasındaki kadın ve erkek öğrenciler üzerinde gerçekleştirilen bir araştırmada her iki cinsiyet için eleştirel düşünme becerileri ile üstbilişsel düşünme becerileri arasında yine pozitif yönlü anlamlı bir ilişki rapor edilmiştir (Sadeghi, Hassani ve Rahmathkhah, 2014). Samsudin ve Hardini (2019) tarafından Endonezya’da bir devlet üniversitesinde gerçekleştirilen bir araştırmada 55 öğrenciden toplanan verilerin sonucunda öğrencilerin metabilişsel becerilerinin eleştirel düşünme üzerinde anlamlı bir etkisi olduğunu bulmuşlardır. Karacaloğlu, Karasakaloğlu ve Özelçi (2012) tarafından Türkçe öğretmen adayları üzerinde gerçekleştirdikleri bir araştırmada yine iki değişken arasında pozitif yönlü anlamlı bir ilişki olduğu bulunmuştur.
Bu sonuçlardan hareketle eleştirel düşünme becerilerinin geliştirilmesinin üstbilişsel düşünme becerilerinin de gelişimini sağlayacağı sonucuna ulaşılabilir.
ELEŞTİREL DÜŞÜNME
Eleştirel düşünme kavramı ilk kez M.Ö. Sokrates tarafından ortaya atılmış, “bir şeyi iyi ya da kötü yanlarıyla değerlendirme” olarak tanımlanmıştır. Eleştirel düşünme aktif öğrenmeye dayalı, çoklu zekayı kullanabilen, strateji geliştirebilen, mantıklı, gerçekçi, sorun çözen ve özgün bir düşüne tarzı olarak tanımlanabilir (Lipman, 2003). Bilim insanı Starkey (2010) eleştirel düşünmeye başlamadan önce bireyin geçmesi gereken ön koşulları ya da eleştirel düşünme süreçlerini dokuz basamakta toplamıştır.
• Gözlem yapmak
• Başkalarını dikkatle dinlemek
• Problemin farkına varmak
• Varsayımları belirlemek ve sonuçları sorgulamak
• Konuyla ilgili sorular sormak, birden fazla kaynak kullanmak
• Meraklı olmak
• Olayların ve durumların geçerliliğini denetlemek
• Mantıklı ve mantık dışı olaylar arasındaki farkı görmek
• Mantıklı değerlendirmeler, sağlıklı kararlar vermek ve geçerli çözümler bulmaktır.
Eleştirel düşünen bir bireyin herhangi bir konuyla ilgili karara varırken geçmesi gereken aşamalar şu şekilde sıralanabilir; yorumların, çıkarımların, analizlerin ve değerlendirmelerin yanında delillerin, kavramların, yöntemlerin, ölçütlerin ve bağlamların açıklanmasıyla bir amaç doğrultusunda yargıda bulunma ve karar verme (Facione, 2004). Dolayısıyla eleştirel düşünme bilgi, beceri ve tutumlardan meydana gelir ve birey dış dünyasını aktif bir biçimde şekillendirirken karmaşık zihinsel işlemlere başvurur. Schafersman (1991) da eleştirel düşünmeyi aklın ilkelerine uygun sonuçları ikna edici, akla yatkın, vicdanlı düşünme ve sağlam kanıtlar bulma süreci olarak tanımlamıştır.
Amerikan Psikoloji Derneği’ne (APA) göre eleştirel düşünme “bireyin ne yapacağına ve neye inanacağına karar vermesi için çözümleyici, değerlendirmeye yönelik bilinçli yargılarda bulunması ve bu yargıları ifade etmesi” şeklinde tanımlanmıştır. Buna göre analiz, yorumlama, çıkarım, açıklama, değerlendirme ve kişinin kendi mantığını izleme ve düzeltme bilişsel becerileri eleştirel düşünmenin merkezinde yer almaktadır (Facione, 2000).
Semerci’ye (2000) göre eleştirel düşünme diğer düşünme türlerinden farklı olarak karşıt durumların ya da düşüncelerin değerlendirilmesini hedefler. Birey önemli ya da önemsiz noktaları belirleyerek uyaranlara bir anlam verir.
Eleştirel düşünme olgu ve olayları tümdengelim ve tümevarım akıl yürütmelerini kullanarak analiz etme, çıkarımlar yapma, yargılama ve değerlendirme, karar alma ve sorun çözme becerilerini içerir (Lai, 2011). Seferoğlu ve Akbıyık (2006) bireylerin eleştirel düşünme becerilerine sahip olmalarının demokratik bir toplum açısından önemli olduğunu, karşılaşılan karmaşık sosyal problemlerin böylece çözülebileceğini vurgulamaktadırlar.
Lewis ve Smith (1993), eleştirel düşünme üzerine olan alan yazının köklerini iki temel akademik disiplinden aldığını belirtmektedir; felsefe ve psikoloji. Felsefe alanının yaklaşımında eleştirel düşünürün nitelikleri ve özelliklerini sıralayarak varsayımsal bir eleştirel düşünür üzerine odaklanılmıştır. Ayrıca felsefi yaklaşım geleneksel mantık kurallarının uygulanmasına özel olarak önem verir (Lewis ve Smith, 1993; Sternberg, 1986). Sternberg’e göre bu yaklaşımın sınırlılığı her zaman gerçeğe karşılık gelmemesidir.
Bilişsel psikolojinin yaklaşımı iki yönden farklıdır. Birincisi bilişsel psikologlar bireylerin gerçekte nasıl düşündükleri ile ilgilenirler. İkincisi eleştirel düşünmeyi tanımlamak yerine eleştirel düşünmeyi eleştirel düşünürlerin yapabilecekleri eylem veya davranış türleriyle tanımlama eğilimindedirler (Lewis ve Smith, 1993).
Eğitim alanında çalışan kişiler de bilgi işlem becerileri için sınıflandırmalar, üst düzey düşünme becerilerini öğretmek ve değerlendirmek konusunda kaynaklar oluşturmaktadır. Bloom’un taksonomisi hiyerarşik yapıdadır; en altta “anlama”, en üstte “değerlendirme” yer alır. En yüksek üç seviyenin (analiz, sentez, değerlendirme) sıklıkla eleştirel düşünmeyi temsil ettiği düşünülür (Kennedy, Fisher ve Ennis, 1991).
Eleştirel Düşünmenin Özellikleri
Yansıtıcıdır; bireyin kendi düşünceleri ile ilgili düşünmesini ifade eder. Düşündüğü herhangi bir konu hakkında kanıtlarını, farklı bakış açılarını, diğer insanların düşünme şeklini ve onların kanıtlarını, hangisinin doğru olduğunu vb. sorgular (Nosich, 2012).
Standartları içerir; birey düşüncelerinde bir kriter gözetir ve buna göre doğru ya da yanlış şeklinde yargılara varır. Olaylara, durumlara ya da kavramlara bazen çok yüzeysel bazen de derinlere inerek bakar. Doğru anlama, ilgili olma, derinlik kazanma birer kriter ya da standart olabilir (Nosich, 2012).
Gerçekçidir; eleştirel düşünen bireyler gerçek sorunlar ya da sorularla meşguldürler. O anda inanılan ya da uğraşılan durumların ötesinde faydalı ve doğru nitelikte düşünülerek verilen yargılarla ilgilidir (Nosich, 2012).
Mantıklıdır; düşünmenin eleştirel olabilmesinin ön koşullarından birisidir. İnsanların düşüncelerinin doğruluğunu güvende tutabilecek kurallar ne yazık ki yoktur. İlkeler mantığı değerlendirmez, mantık ilkeleri değerlendirebilir. Bir kuralın mantıklı olup olmadığını gösterebilecek en kesin kanıt mantıklı bir sonuca ulaşabilmektir. Bu bağlamda eleştirel düşünmenin bir özelliği de “kendini düzeltici” olmasıdır (Nosich, 2012).
Soru sormayı içerir; birey karşılaştığı sorun hakkında sorular sorarak eleştirel düşünmeyi başlatabilir. Aynı şekilde bireyin eleştirel düşünmeyi öğrenebilmesinin yolu kendisine sorular sormayı ve problemler oluşturmayı öğrenmektir. Bu insanın hayatında ve çevresinde sorular ve sorunlar olduğunu öğrenmesinin bir parçasıdır ve eleştirel düşünmenin en güç parçası da budur. Eleştirel düşünemeyen insanlar olayları ve ilişkileri alışkanlıkla ve araştırılmamış bir şekilde biçimlendirmeyi sürdürür (Nosich, 2012).
Çözümlemeyi içerir; bu yaklaşım sorunu çözmeyebilir ancak sorunu teşhis etmede son derece önemlidir. Çözümlemek kendi başına sebeplerden sonuç çıkarmak ve ilgili olan tüm etkenlere gereken önemi vermektir (Nosich, 2012).
Sonuçları inandırıcıdır; bireyin kritik ettiği olay ya da durumun sonuçlarına inanması eleştirel düşünmenin bir ölçütüdür. Aksi durumda öne sürülen mantığın geçerli olmadığı düşünülür (Nosich, 2012).
Eleştirel Düşünmenin Boyutları
Araştırmacılar bu konuyu üç başlık altında toplamışlardır:
1. Doğru Düşünme: Belli bir sistem içerisinde analiz ve sentezlerle ilginin, akışın, bütünlüğün korunarak derinlikli düşünebilmek demektir (Taşdelen, 2012).
2. Düşüncenin Öğeleri: Öğrenmenin merkezi olan “beyin”, öğrenmedeki en etkili güç olan “zeka”, bilişsel faaliyetlerin girdi ve çıktılarını temsil eden “dil” ve “bilgi”dir (Kürüm, 2003). Eleştirel düşünce de bu öğelerin en etkin ve doyurucu şekilde kullanılmasıdır. Eleştirel düşünce açık, net, anlaşılır, mantıklı ve çelişkilerden uzaktır.
3. Düşünce Alanları: Eleştirel düşünen bireyler mevcut olay ya da konu alanına göre kendi düşüncelerine yeni bir biçim verirler, her alan için düşünme süreçleri farklı ilerler (Şahinel, 2001).
Alan yazında zeka seviyesi ile eleştirel düşünme becerisi arasındaki ilişkiyi inceleyen çalışmalarda bu iki değişken arasında pozitif yönde olumlu doğrusal bir ilişki bulunduğu rapor edilmiştir (Kökdemir, 2003; Özdemir, 2005). Eleştirel düşünme eğilimi bir düşünme alışkanlığı ve tutum olarak değerlendirilmektedir. Bu tutum ve alışkanlıkların desteklendiği bir aile ortamında daha fazla gelişeceği değerlendirilmektedir. Bu noktada aile yaklaşımı ve eğitim de önem kazanmaktadır (Aybek, 2006; Facione, 2011).
Eleştirel Düşünme Becerileri ile Üstbilişsel Düşünme Becerileri Arasındaki İlişki
Dewey’e (1909) göre eleştirel düşünme bir düşünce ya da bilgiyi etkin, sürekli ve dikkatli bir biçimde kuramsal bir çerçeve içinde desteklemek ve sonra çıkarımlarda bulunmaktır. Birey eleştirel düşünme sürecinde bilgi edinirken aktif bir rol oynar, düşünceler üretir, kendisine sorular sorar ve bilgiye kendisi ulaşır. Chance eleştirel düşünmeyi olguları çözümleyebilme, düşünceleri oluşturup düzenleyebilme, düşünceleri savunabilme, karşılaştırabilme, sonuçlar çıkarabilme, tartışmaları değerlendirebilme ve soruları çözebilme becerisi olarak tanımlamaktadır (Akt. Huitt, 1998).
Eleştirel düşünmeyi tanımlarken sözü edilen becerilerin bilişötesi düşünme sürecinin planlama, izleme, değerlendirme aşamaları ile ilişkili olduğu görülmektedir. Bilişötesi farkındalığın planlama aşamasını eleştirel bir şekilde ele alamayan birey güçlü ve zayıf yönlerini analiz edemeyecek ve etkin bir strateji geliştiremeyecektir. Benzer şekilde izleme ve değerlendirme aşamasında geliştirilen stratejilerin işlevsel olup olmadığını belirleyemeyecek, işe yaramayan stratejilerin yerine yeni stratejiler geliştiremeyecek, sürece eleştirel bir bakış açısı sunamayacaktır. Bu nedenle eleştirel düşünme becerisi bilişötesi farkındalık sürecinin her aşaması için önemlidir. Bireyin eleştirel düşünme becerilerinin gelişmesi bilişötesi farkındalık düzeyini de etkileyecektir. Ancak alan yazına bakıldığında bu iki yapı arasındaki ilişkiyi inceleyen araştırma sonuçlarına ihtiyaç duyulduğu görülmektedir.
Hızlı bir değişim ve dönüşüm geçiren 21.yy insanı her an içsel ve çevresel binlerce uyaranın etkisi altında kalmaktadır. Böyle bir durumda insan ya tüm bilgiyi olduğu gibi içeri alır ya da bilgiyi birçok işlemden geçirerek akıl ve mantık çemberinde yeniden yapılandırır. İnsanı böylesi bir uyaran bombardımanından uzak tutmak mümkün olmadığından amaç eleştirel ve özgün düşünebilen, yeni düşünceler ortaya koyabilen, karşılaştığı sorunlara alternatif çözümler üretebilen, olaylara farklı açılardan bakabilen nitelikli insanlar yetiştirebilmektir. Bu da ancak eleştirel düşünme becerilerinin geliştirilebilmesiyle mümkün olmaktadır.
BİLİŞÖTESİ FARKINDALIK
İlk kez 1976 yılında Flavel tarafından kullanılan “bilişötesi” kavramına ülkemiz 2000’li yıllarda dikkat vermeye başlamıştır (Çakıroğlu, 2007). İngilizcede “metacognition” olarak ifade edilen kavram ülkemizde “bilişüstü, bilişötesi, metabiliş, yürütücü biliş, üstbiliş” gibi farklı biçimlerle ifade edilebilmektedir (Akın, 2006; Akpunar, 2011; Çakıroğlu, 2007; Emrahoğlu ve Öztürk, 2010, Yavuz, 2009). Bu kavramların hemen hepsi bilişötesinin bilişsel süreçleri denetleme ve düzenlemeleri üzerindeki rolünü vurgular niteliktedir (Akın, 2006). Bu çalışmada veri toplama aracı olarak Akın, Abacı ve Çetin (2007) tarafından Türkçeye uyarlanan “Bilişötesi Farkındalık Envanteri” kullanıldığından “bilişötesi” kavramı kullanılacaktır. Buna göre bilişötesi anlama, yorumlama, çıkarımda bulunma gibi bilişsel süreçlerde etkilidir. Aynı zamanda problem çözme, eleştirel düşünme ve etkili öğrenme stratejilerinin edinilmesinde de önemli bir kavramdır.
Bilişötesi Farkındalığın Boyutları
Bilişötesi “bilişötesi bilgi” ve “bilişötesi düzenleme” olarak iki temel boyutta ele alınmaktadır (Çikrıkci ve Odacı, 2013). Bilişötesi bilgi kişinin ne bildiği ile ilgili boyuttur. Bilişötesi bilginin stratejik bilgi, kendini tanıma ve kavramsal bilgi olmak üzere üç alt boyutu vardır. Stratejik bilgi boyutu öğrenme ve düşünme süreçlerini, kendini tanıma boyutu bireyin kendi güçlü ve zayıf yönlerini bilmesini ifade etmektedir. Kavramsal bilgi boyutu ise farklı kültürel normlar içerir (Akın, 2006; Bakioğlu ve diğ., 2015).
Bilişötesi düzenleme öğrenme ve düşünme sürecini kontrole etmede etkili olan bilişötesi aktivitelere karşılık gelmektedir (Bedel ve Çakır, 2013). Bu sayede bireyler bilişsel süreçlerindeki eksikliklerinin farkına varabilirler. Bireylerin bilişsel süreçlere dair sahip oldukları duygu ve düşüncelerin farkında olmaları davranışlarını yönetirken özyeterliliklerini de tahlil edebilmelerine olanak tanır (Çikrıkci ve Odacı, 2013).
Bilişötesi farkındalık en basit haliyle “bilmenin bilinmesi” anlamına gelmektedir (Çakıroğlu, 2007). Bu farkındalık sayesinde birey bir görevi tamamlarken, özdüzenleme mekanizmalarını kullanırken başvurduğu strateji ve kaynakların farkında olur (Baker ve Brown, 1994). Bilişötesi farkındalık gelişmiş bilişsel süreçlerin ve etkili öğrenmenin bir parçasıdır (Çikrıkci ve Odacı, 2013). Bilişötesi farkındalık bireylere öğrenme süreçlerini planlama, izleme ve değerlendirme imkanı sunar, böylece bireyler kendi öğrenme sorumluluklarını üstlenerek başarılı olurlar. Problem çözerken öğrendikleri stratejileri daha rahat uygulayabilirler (Bağçeci, Döş ve Sarıca, 2011).
• Açıklayıcı Bilgi: Bireyin kendisine, stratejilerini ve performansını etkileyen unsurlara yönelik bilgisidir. Bu bilgi türü için gerek duyulan sorulara “strateji nedir, neden öğrenilmelidir?” soruları örnek olarak verilebilir (Carrell, Gajdusek ve Wise, 1998).
• Prosedürel Bilgi: Bireyin nasıl öğrendiği, bir işin nasıl yapılacağı, nasıl gerçekleştirilebileceği ile ilgili bilgidir (Flavel, 1979; Akın, 2006, Özsoy, 2007). Bu bilgi türü için gerek duyulan soruya “strateji nasıl kullanılır?” sorusu örnek verilebilir.
• Durumsal Bilgi: Sahip olunan bilginin ne zaman, ne için ve nasıl kullanacağına ilişkin bilgisidir (Özsoy, 2007).
Bilişin düzenlenmesi boyutunun alt basamakları ise şu şekildedir;
• Planlama: Öğrenme sırasında önceden düşünülmesi yoluyla en uygun kaynağın seçilmesini ve kullanılmasını kapsamaktadır (Schraw ve Moshman, 1995).
• İzleme: Bireyin kendi bilişsel süreçlerini izlemesi ve niteliğinin farkında olması, gerektiğinde düzenlemesidir (Schraw ve Moshman, 1995).
• Bilgi Yönetme: Seçilen beceri, kaynak ve stratejileri organize etme, özetleme gibi yollarla kullanımıdır.
• Hata Ayıklama: Sürece ilişkin hataların düzeltilebilmesi için uygun stratejilerin kullanılmasıdır.
• Değerlendirme: Sürecin sonunda ortaya çıkan öğrenme çıktıları ve ürünlerin verimliliğinin öğrenme öncesi amaç ve hedeflere göre değerlendirilmesidir. Bu doğrultuda öğrenme hedefleri yeniden gözden geçirilir (Schraw ve Dennison, 1994).
Kısacası biliş bir şeyin farkında olma ve onu anlayabilme iken, bilişötesi bunların yanında o şeyi öğrenme yolunun farkında olabilmektir (Blakey ve Spence, 1990). Bu durumda bilişsel beceriler bir görev ya da amacı gerçekleştirirken ve gerekli alt yapıyı oluştururken bilişötesi beceriler bir görev ya da amacın nasıl gerçekleştirildiğinin kavranmasıyla ilişkilidir (Schraw, 1998).
Alan yazın incelendiğinde bilişötesi farkındalık ile eleştirel düşünme arasındaki ilişkiyi
farklı bağlamlarla ve farklı örneklemlerle araştıran çeşitli araştırmaların yapıldığı görülmektedir. Arslan (2018) üniversite öğrencileri üzerinde yaptığı bir araştırmada öğrencilerin eleştirel düşünme becerileri ile üstbilişsel düşünme becerileri arasında pozitif yönlü anlamlı bir ilişki bulunmuştur. Benzer şekilde 15-23 yaşları arasındaki kadın ve erkek öğrenciler üzerinde gerçekleştirilen bir araştırmada her iki cinsiyet için eleştirel düşünme becerileri ile üstbilişsel düşünme becerileri arasında yine pozitif yönlü anlamlı bir ilişki rapor edilmiştir (Sadeghi, Hassani ve Rahmathkhah, 2014). Samsudin ve Hardini (2019) tarafından Endonezya’da bir devlet üniversitesinde gerçekleştirilen bir araştırmada 55 öğrenciden toplanan verilerin sonucunda öğrencilerin metabilişsel becerilerinin eleştirel düşünme üzerinde anlamlı bir etkisi olduğunu bulmuşlardır. Karacaloğlu, Karasakaloğlu ve Özelçi (2012) tarafından Türkçe öğretmen adayları üzerinde gerçekleştirdikleri bir araştırmada yine iki değişken arasında pozitif yönlü anlamlı bir ilişki olduğu bulunmuştur.
Bu sonuçlardan hareketle eleştirel düşünme becerilerinin geliştirilmesinin üstbilişsel düşünme becerilerinin de gelişimini sağlayacağı sonucuna ulaşılabilir.
ELEŞTİREL DÜŞÜNME
Eleştirel düşünme kavramı ilk kez M.Ö. Sokrates tarafından ortaya atılmış, “bir şeyi iyi ya da kötü yanlarıyla değerlendirme” olarak tanımlanmıştır. Eleştirel düşünme aktif öğrenmeye dayalı, çoklu zekayı kullanabilen, strateji geliştirebilen, mantıklı, gerçekçi, sorun çözen ve özgün bir düşüne tarzı olarak tanımlanabilir (Lipman, 2003). Bilim insanı Starkey (2010) eleştirel düşünmeye başlamadan önce bireyin geçmesi gereken ön koşulları ya da eleştirel düşünme süreçlerini dokuz basamakta toplamıştır.
• Gözlem yapmak
• Başkalarını dikkatle dinlemek
• Problemin farkına varmak
• Varsayımları belirlemek ve sonuçları sorgulamak
• Konuyla ilgili sorular sormak, birden fazla kaynak kullanmak
• Meraklı olmak
• Olayların ve durumların geçerliliğini denetlemek
• Mantıklı ve mantık dışı olaylar arasındaki farkı görmek
• Mantıklı değerlendirmeler, sağlıklı kararlar vermek ve geçerli çözümler bulmaktır.
Eleştirel düşünen bir bireyin herhangi bir konuyla ilgili karara varırken geçmesi gereken aşamalar şu şekilde sıralanabilir; yorumların, çıkarımların, analizlerin ve değerlendirmelerin yanında delillerin, kavramların, yöntemlerin, ölçütlerin ve bağlamların açıklanmasıyla bir amaç doğrultusunda yargıda bulunma ve karar verme (Facione, 2004). Dolayısıyla eleştirel düşünme bilgi, beceri ve tutumlardan meydana gelir ve birey dış dünyasını aktif bir biçimde şekillendirirken karmaşık zihinsel işlemlere başvurur. Schafersman (1991) da eleştirel düşünmeyi aklın ilkelerine uygun sonuçları ikna edici, akla yatkın, vicdanlı düşünme ve sağlam kanıtlar bulma süreci olarak tanımlamıştır.
Amerikan Psikoloji Derneği’ne (APA) göre eleştirel düşünme “bireyin ne yapacağına ve neye inanacağına karar vermesi için çözümleyici, değerlendirmeye yönelik bilinçli yargılarda bulunması ve bu yargıları ifade etmesi” şeklinde tanımlanmıştır. Buna göre analiz, yorumlama, çıkarım, açıklama, değerlendirme ve kişinin kendi mantığını izleme ve düzeltme bilişsel becerileri eleştirel düşünmenin merkezinde yer almaktadır (Facione, 2000).
Semerci’ye (2000) göre eleştirel düşünme diğer düşünme türlerinden farklı olarak karşıt durumların ya da düşüncelerin değerlendirilmesini hedefler. Birey önemli ya da önemsiz noktaları belirleyerek uyaranlara bir anlam verir.
Eleştirel düşünme olgu ve olayları tümdengelim ve tümevarım akıl yürütmelerini kullanarak analiz etme, çıkarımlar yapma, yargılama ve değerlendirme, karar alma ve sorun çözme becerilerini içerir (Lai, 2011). Seferoğlu ve Akbıyık (2006) bireylerin eleştirel düşünme becerilerine sahip olmalarının demokratik bir toplum açısından önemli olduğunu, karşılaşılan karmaşık sosyal problemlerin böylece çözülebileceğini vurgulamaktadırlar.
Lewis ve Smith (1993), eleştirel düşünme üzerine olan alan yazının köklerini iki temel akademik disiplinden aldığını belirtmektedir; felsefe ve psikoloji. Felsefe alanının yaklaşımında eleştirel düşünürün nitelikleri ve özelliklerini sıralayarak varsayımsal bir eleştirel düşünür üzerine odaklanılmıştır. Ayrıca felsefi yaklaşım geleneksel mantık kurallarının uygulanmasına özel olarak önem verir (Lewis ve Smith, 1993; Sternberg, 1986). Sternberg’e göre bu yaklaşımın sınırlılığı her zaman gerçeğe karşılık gelmemesidir.
Bilişsel psikolojinin yaklaşımı iki yönden farklıdır. Birincisi bilişsel psikologlar bireylerin gerçekte nasıl düşündükleri ile ilgilenirler. İkincisi eleştirel düşünmeyi tanımlamak yerine eleştirel düşünmeyi eleştirel düşünürlerin yapabilecekleri eylem veya davranış türleriyle tanımlama eğilimindedirler (Lewis ve Smith, 1993).
Eğitim alanında çalışan kişiler de bilgi işlem becerileri için sınıflandırmalar, üst düzey düşünme becerilerini öğretmek ve değerlendirmek konusunda kaynaklar oluşturmaktadır. Bloom’un taksonomisi hiyerarşik yapıdadır; en altta “anlama”, en üstte “değerlendirme” yer alır. En yüksek üç seviyenin (analiz, sentez, değerlendirme) sıklıkla eleştirel düşünmeyi temsil ettiği düşünülür (Kennedy, Fisher ve Ennis, 1991).
Eleştirel Düşünmenin Özellikleri
Yansıtıcıdır; bireyin kendi düşünceleri ile ilgili düşünmesini ifade eder. Düşündüğü herhangi bir konu hakkında kanıtlarını, farklı bakış açılarını, diğer insanların düşünme şeklini ve onların kanıtlarını, hangisinin doğru olduğunu vb. sorgular (Nosich, 2012).
Standartları içerir; birey düşüncelerinde bir kriter gözetir ve buna göre doğru ya da yanlış şeklinde yargılara varır. Olaylara, durumlara ya da kavramlara bazen çok yüzeysel bazen de derinlere inerek bakar. Doğru anlama, ilgili olma, derinlik kazanma birer kriter ya da standart olabilir (Nosich, 2012).
Gerçekçidir; eleştirel düşünen bireyler gerçek sorunlar ya da sorularla meşguldürler. O anda inanılan ya da uğraşılan durumların ötesinde faydalı ve doğru nitelikte düşünülerek verilen yargılarla ilgilidir (Nosich, 2012).
Mantıklıdır; düşünmenin eleştirel olabilmesinin ön koşullarından birisidir. İnsanların düşüncelerinin doğruluğunu güvende tutabilecek kurallar ne yazık ki yoktur. İlkeler mantığı değerlendirmez, mantık ilkeleri değerlendirebilir. Bir kuralın mantıklı olup olmadığını gösterebilecek en kesin kanıt mantıklı bir sonuca ulaşabilmektir. Bu bağlamda eleştirel düşünmenin bir özelliği de “kendini düzeltici” olmasıdır (Nosich, 2012).
Soru sormayı içerir; birey karşılaştığı sorun hakkında sorular sorarak eleştirel düşünmeyi başlatabilir. Aynı şekilde bireyin eleştirel düşünmeyi öğrenebilmesinin yolu kendisine sorular sormayı ve problemler oluşturmayı öğrenmektir. Bu insanın hayatında ve çevresinde sorular ve sorunlar olduğunu öğrenmesinin bir parçasıdır ve eleştirel düşünmenin en güç parçası da budur. Eleştirel düşünemeyen insanlar olayları ve ilişkileri alışkanlıkla ve araştırılmamış bir şekilde biçimlendirmeyi sürdürür (Nosich, 2012).
Çözümlemeyi içerir; bu yaklaşım sorunu çözmeyebilir ancak sorunu teşhis etmede son derece önemlidir. Çözümlemek kendi başına sebeplerden sonuç çıkarmak ve ilgili olan tüm etkenlere gereken önemi vermektir (Nosich, 2012).
Sonuçları inandırıcıdır; bireyin kritik ettiği olay ya da durumun sonuçlarına inanması eleştirel düşünmenin bir ölçütüdür. Aksi durumda öne sürülen mantığın geçerli olmadığı düşünülür (Nosich, 2012).
Eleştirel Düşünmenin Boyutları
Araştırmacılar bu konuyu üç başlık altında toplamışlardır:
1. Doğru Düşünme: Belli bir sistem içerisinde analiz ve sentezlerle ilginin, akışın, bütünlüğün korunarak derinlikli düşünebilmek demektir (Taşdelen, 2012).
2. Düşüncenin Öğeleri: Öğrenmenin merkezi olan “beyin”, öğrenmedeki en etkili güç olan “zeka”, bilişsel faaliyetlerin girdi ve çıktılarını temsil eden “dil” ve “bilgi”dir (Kürüm, 2003). Eleştirel düşünce de bu öğelerin en etkin ve doyurucu şekilde kullanılmasıdır. Eleştirel düşünce açık, net, anlaşılır, mantıklı ve çelişkilerden uzaktır.
3. Düşünce Alanları: Eleştirel düşünen bireyler mevcut olay ya da konu alanına göre kendi düşüncelerine yeni bir biçim verirler, her alan için düşünme süreçleri farklı ilerler (Şahinel, 2001).
Alan yazında zeka seviyesi ile eleştirel düşünme becerisi arasındaki ilişkiyi inceleyen çalışmalarda bu iki değişken arasında pozitif yönde olumlu doğrusal bir ilişki bulunduğu rapor edilmiştir (Kökdemir, 2003; Özdemir, 2005). Eleştirel düşünme eğilimi bir düşünme alışkanlığı ve tutum olarak değerlendirilmektedir. Bu tutum ve alışkanlıkların desteklendiği bir aile ortamında daha fazla gelişeceği değerlendirilmektedir. Bu noktada aile yaklaşımı ve eğitim de önem kazanmaktadır (Aybek, 2006; Facione, 2011).
Eleştirel Düşünme Becerileri ile Üstbilişsel Düşünme Becerileri Arasındaki İlişki
Dewey’e (1909) göre eleştirel düşünme bir düşünce ya da bilgiyi etkin, sürekli ve dikkatli bir biçimde kuramsal bir çerçeve içinde desteklemek ve sonra çıkarımlarda bulunmaktır. Birey eleştirel düşünme sürecinde bilgi edinirken aktif bir rol oynar, düşünceler üretir, kendisine sorular sorar ve bilgiye kendisi ulaşır. Chance eleştirel düşünmeyi olguları çözümleyebilme, düşünceleri oluşturup düzenleyebilme, düşünceleri savunabilme, karşılaştırabilme, sonuçlar çıkarabilme, tartışmaları değerlendirebilme ve soruları çözebilme becerisi olarak tanımlamaktadır (Akt. Huitt, 1998).
Eleştirel düşünmeyi tanımlarken sözü edilen becerilerin bilişötesi düşünme sürecinin planlama, izleme, değerlendirme aşamaları ile ilişkili olduğu görülmektedir. Bilişötesi farkındalığın planlama aşamasını eleştirel bir şekilde ele alamayan birey güçlü ve zayıf yönlerini analiz edemeyecek ve etkin bir strateji geliştiremeyecektir. Benzer şekilde izleme ve değerlendirme aşamasında geliştirilen stratejilerin işlevsel olup olmadığını belirleyemeyecek, işe yaramayan stratejilerin yerine yeni stratejiler geliştiremeyecek, sürece eleştirel bir bakış açısı sunamayacaktır. Bu nedenle eleştirel düşünme becerisi bilişötesi farkındalık sürecinin her aşaması için önemlidir. Bireyin eleştirel düşünme becerilerinin gelişmesi bilişötesi farkındalık düzeyini de etkileyecektir. Ancak alan yazına bakıldığında bu iki yapı arasındaki ilişkiyi inceleyen araştırma sonuçlarına ihtiyaç duyulduğu görülmektedir.
|
Yazan
|
Bu makaleden alıntı yapmak
için alıntı yapılan yazıya aşağıdaki ibare eklenmelidir: "Bilişötesi Farkındalık Düzeyi ile Eleştirel Düşünme Eğilimi Arasındaki İlişki" başlıklı makalenin tüm hakları yazarı Uzm.Psk.Burcu ARABACI YILMAZ'e aittir ve makale, yazarı tarafından TavsiyeEdiyorum.com (http://www.tavsiyeediyorum.com) kütüphanesinde yayınlanmıştır. Bu ibare eklenmek şartıyla, makaleden Fikir ve Sanat Eserleri Kanununa uygun kısa alıntılar yapılabilir, ancak Uzm.Psk.Burcu ARABACI YILMAZ'ın izni olmaksızın makalenin tamamı başka bir mecraya kopyalanamaz veya başka yerde yayınlanamaz. |
Beğenin 
Yazan Uzman
|
Sitemizde yer alan döküman ve yazılar uzman üyelerimiz tarafından hazırlanmış ve pek çoğu bilimsel düzeyde yapılmış çalışmalar olduğundan güvenilir mahiyette eserlerdir. Bununla birlikte TavsiyeEdiyorum.com sitesi ve çalışma sahipleri, yazıların içerdiği bilgilerin güvenilirliği veya güncelliği konusunda hukuki bir güvence vermezler. Sitemizde yayınlanan yazılar bilgi amaçlı kaleme alınmış ve profesyonellere yönelik olarak
hazırlanmıştır. Site ziyaretçilerimizin o meslekle ilgili bir uzmanla görüşmeden, yazı içindeki bilgileri kendi başlarına kullanmamaları gerekmektedir. Yazıların telif hakkı tamamen yazarlarına aittir, eserler sahiplerinin muvaffakatı olmadan hiçbir suretle çoğaltılamaz, başka bir
yerde kullanılamaz, kopyala yapıştır yöntemiyle başka mecralara aktarılamaz. Sitemizde yer alan herhangi bir yazı başkasına ait telif haklarını ihlal ediyor, intihal içeriyor veya yazarın mensubu bulunduğu mesleğin meslek için etik kurallarına aykırılıklar taşıyorsa, yazının kaldırılabilmesi için site yönetimimize bilgi verilmelidir.
